KOMPELKOPPEN
Stephan Vanfleteren & Stef Van Alsenoy WAAROM DE EXPO KOMPELKOPPEN ?
Dit najaar is het 30 jaar geleden dat de steenkoolmijn van Zolder, als allerlaatste van de Benelux, haar deuren moest sluiten. Het einde van een industrieel tijdperk. De gemeente Heusden-Zolder en cultuurcentrum MUZE herdenken deze sluiting met het project MIJN|KRACHT van 1 juli tot en met 31 december 2022. Het is een breed interdisciplinair en sociaal-artistiek traject met theater, film, muziek en beeldende kunst om het erfgoed van de steenkoolmijnen en de toekomst ervan onder de aandacht te brengen. Zo hebben we o.m. de grote theaterproductie ‘Wit goud, zwart stof’ gepresenteerd, was er de publicatie van het jeugdboek ‘Licht in de tunnel’ (auteur Bart Demyttenaere, uitgeverij Clavis) en was er de creatie ‘Suite voor de Laatste Mijn’ met o.m. mondharmonicavirtuoos Steven De bruyn. Al deze producties zijn geïnspireerd door het mijnverleden en zijn gebaseerd op een sterke samenwerking met mijnwerkers en kunstliefhebbers uit de regio. Het project MIJN|KRACHT is door Vlaanderen gesubsidieerd als een bovenlokaal en transversaal cultuurproject. EEN FASCINERENDE KIJK IN DE ZIEL VAN MIJNWERKERS Hét hoogtepunt van MIJN|KRACHT is de tentoonstelling KOMPELKOPPEN. Gemeente Heusden-Zolder & CC MUZE vroegen aan de Belgische topfotograaf Stephan Vanfleteren of hij een reeks wilde maken over mijnwerkers die actief waren in de Limburgse mijnstreek als een eerbetoon aan een generatie van bijzondere arbeiders. Vanfleteren aanvaarde deze opdracht met veel passie en vuur en betrok meteen zijn artistieke broeder Stef Van Alsenoy bij het project. Vanfleteren & Van Alsenoy werkten vroeger al samen voor de straffe projecten ‘Surf Tribe’, ‘Atlantik Wall’, ‘Ickx/Merckx’, ‘En Avant, Marche’ en ‘In Het Zwart’. Tijdens de lente en zomer zijn – via een breed gedeelde oproep – bijna 100 mijnwerkers verzameld die werden gefotografeerd in een studiosetting in CC MUZE. MUZE is trouwens gevestigd in de voormalige ophaalmachinegebouwen van de Zolderse steenkoolmijn. Het initiële idee was om 30 portretten te maken van diverse nationaliteiten en functies in de steenkoolmijn. Maar de energie van Vanfleteren & Van Alsenoy kende geen grenzen en ze gingen diep, zeer diep. Uiteindelijk zal KOMPELKOPPEN 60 unieke beelden tonen. Vanfleteren beeldhouwt zijn onderwerp met intense contrasten en subtiele grijswaarden. Hij duikt in de diepte op zoek naar licht in de blikken van de mijnwerkers. De expo is een visueel document van indringende portretten van arbeiders die uit het duister gelicht worden. Naast portretten van karaktervolle koppen, diverse nationaliteiten, groepsfoto’s en stillevens is er ook een hedendaagse en abstracte filmprojectie te zien, gemaakt met Stef Van Alsenoy. Daarenboven betovert Van Alsenoy de expo met authentieke geluidsfragmenten tot een unheimliche soundscape. Kortom, een unieke ervaring als waardevolle herinnering aan een vergane Belgische industrie en haar arbeiders. De beelden worden gepresenteerd in een grote black box in de magistrale compressorenzaal van ZLDR Luchtfabriek, waar je als bezoeker kan dwalen tussen de indrukwekkende machines. Al de gefotografeerde mijnwerkers zijn ook geïnterviewd en dat heeft geleid tot bijna 18 uur getuigenissen over het bijzondere mijnwerk. Van Alsenoy heeft deze gesprekken herleid tot een document van 165 minuten. Deze getuigenissen kan je ontdekken in een ruimte naast de expositie. KOMPELKOPPEN is gemaakt met steun van gemeente Heusden-Zolder, cultuurcentrum MUZE, ECRU (erfgoed- en cultuurcel van de mijnstreek), CVO De Verdieping, vzw Het Vervolg, vzw Vriendenkring KS, mijnmuseum Beringen, mijnmuseum Waterschei & Vlaanderen (bovenlokaal cultuurdecreet). |
|
|
STEPHAN VANFLETEREN
Stephan Vanfleteren (°1969) is één van de meest gerenommeerde fotografen van België. Bij het grote publiek wordt hij vooral geroemd om zijn indringende zwart-wit portretten van beroemde en anonieme mensen. Zijn oeuvre is echter veel diverser dan dat. Vanfleteren begon zijn carrière als persfotograaf en maakte boeiende reportages van gebeurtenissen die het nieuws beheersten. Later begon hij een variatie aan thema’s uit te werken in uitgebreide fotoreportages, gaande van winkelgevels tot een reis langs de mythische Atlantik Wall. Voor zijn meest recente werk trok Vanfleteren zich terug in zijn studio om zich te richten op zijn eigen versie van klassieke thema’s als naaktportretten en stillevenfotografie. In dat laatste, getiteld ‘Nature Morte’, portretteerde hij in kleur dode dieren die hij in de buurt van zijn huis vond. Waar de meeste van zijn beelden zeer tijdsgebonden zijn, markeert deze serie een evolutie in zijn werk naar een meer tijdloze benadering en onderwerp. Of het nu gaat om zijn journalistieke, documentaire of artistieke fotografische projecten: Vanfleteren blijft altijd trouw aan zijn karakteristieke stijl en esthetiek. Een pallet van zwart en wit, het gebruik van scherpe contrasten en goed gedefinieerde details is het handelsmerk dat hij door de jaren heen ontwikkelde. Ook zijn recente kleurenwerk toont zijn indrukwekkendheid, gecombineerd met zijn vakmanschap, zijn betrokkenheid bij het onderwerp dat landschap, stilleven, portret of naakt kan zijn. Zijn uitgebreide persoonlijke verhalen en bespiegelingen van ontmoetingen zijn betoverende excursies van een fotograaf die zich evenzeer getuige als medeplichtige voelt. In de gevoelige fotograaf schuilt een melancholische ziel. Stephan Vanfleteren ontving in augustus 2021 een Doctor Honoris Causa van de Vrije Universiteit Brussel. www.stephanvanfleteren.com |
Dertig jaar geleden sloot de laatste Belgische steenkoolmijn. Hier in Zolder daalden mijnwerkers voor de laatste keer af naar de diepste kelder van Limburg. Tijdens de hoogdagen van de productie werkten meer dan 42.000 arbeiders in het Kempische bekken. Een rusteloos kolenspoor van Beringen tot Eisden dat de streek voorgoed heeft veranderd. KOMPELKOPPEN graaft nu in de ziel van mijnwerkers als een respectvolle herinnering aan hun moedige arbeid.
Kompels komt van het Duitse woord kumpel, wat vriend, kameraad of maat betekent. Samen werken in de eindeloze ondergrond en voor elkaar zorgen, want het gevaar schuilde achter iedere hoek. Of zoals een koolputtersweduwe het ooit samenzweerderig verwoordde: “Er was daar iets beneden in het donker wat hen samenbracht.”
Door arbeidstekorten in het dunbevolkte Limburg werden overal arbeiders geronseld tot in het verre buitenland. Italianen, Spanjaarden, Grieken, Polen, Oekraïners, Bulgaren, Slovenen, Turken, Marokkanen… vonden een nieuwe thuis in Limburgse dorpen. Multicultureel samenleven in de cités was een normale zaak geworden in het ooit zo witte platteland. Er is natuurlijk de bekende en waarachtige uitdrukking: ‘Beneden was iedereen zwart’. Nu is iedereen bovengronds oud. Al klopt dit niet helemaal. Mijnwerkers waren soms nog geen twintig jaar wanneer de mijnen finaal sloten in 1992 en zijn nu jonge vijftigers.
In een donkere ruimte, hier in het voormalige mijngebouw, stonden kompels in vol ornaat voor mijn lens alsof ze meteen weer de grond in moesten. Maar niet iedereen had nog zijn volledige werktenue. Sommigen hadden alles weggegooid vanwege de verbittering door de sluiting. Enkelen hadden hun kledij al dertig jaar niet meer aangedaan. Wat volgde was niet alleen een visuele transformatie maar vaak een mentale boemerang naar hun verleden. Dikwijls was er verstilling. Soms brak het hart en vloeide een traan. Verdriet en heimwee naar iets wat nooit meer zou terugkomen.
Meer dan 900 Limburgse mijnwerkers hebben hun leven gelaten. Sommigen hebben hun vingers, armen of benen verloren in de ondergrondse schachten. Na het overleven van de gevaren van grauwvuur, instortingen en mijngas, stoflong, kapotte ruggen en kruipknieën door het afmattende werk aan het kolenfront, zijn de meeste kompels nu bezig met de strijd tegen de tijd. Net zoals iedereen zullen uiteindelijk ook de moedigsten onder hen het onderspit delven. Met KOMPELKOPPEN zijn een aantal van hen met licht beschreven en bewaard.
Stephan Vanfleteren
|
STEF VAN ALSENOY
Stef Van Alsenoy is sound designer, fotograaf en recording engineer. Hij creëerde surround soundscapes voor o.a. Stephan Vanfleteren, Brussels Philharmonic en het Vlaams Radiokoor, theatermaker Kris Verdonck en ook voor zijn eigen werk als fotograaf. Voor Stephan Vanfleteren creëerde hij soundscapes voor de permanente tentoonstelling ‘Atlantik Wall’ in Raversyde en voor de tentoonstellingen ‘Surf Tribe’ (‘The Wave’), ‘Ickx/Merckx’, ‘En Avant, Marche’ en ‘In Het Zwart’. Bij deze samenwerkingen is de soundscape telkens een akoestische vertaling van de ruimte waarin het onderwerp van de fotografie of film zich bevindt. Het gaat daarbij nooit om letterlijke vertalingen, maar wel om abstracte impressies, klanktexturen, organische geluidsgolven die de essentie van de tijd en ruimte in klank proberen te vatten. Minimalisme en gebruik van ‘gevonden’ klanken zijn de kern van zijn soundscapes, waarbij de nadruk niet op een dwingende muzikale begeleiding ligt maar eerder op een akoestische presence als ondertoon van de tentoonstellingen en voorstellingen. Het gebruik van surround sound bij die soundscapes creëert daarbij nog een extra dimensie. In zijn fotografie zijn vooral vorm en textuur van de beelden belangrijk, en er is ook veel plaats voor leegte, complementair aan het gebruik van stilte in klank. Zijn serie foto’s en time lapses van wolken benadrukken vooral vorm, contouren en texturen bij het ontstaan, de evolutie en het uiteindelijk weer oplossen in het niets van de wolken. Sound design en fotografie zijn voor Stef Van Alsenoy twee aanvullende kunstvormen. Voor zijn tentoonstelling ‘Mono No Aware’ in het Concertgebouw in Brugge en ‘Clouds Around Mount Fuji’ in Tours & Taxis in Brussel maakte hij minimalistische soundscapes die een wisselwerking vormden met zijn wolkenfotografie en time lapses. Stef Van Alsenoy is ook recording engineer. Hij is al 25 jaar de resident recording engineer van de Ancienne Belgique concertzaal in Brussel. Hij nam ongeveer 2.500 concerten op voor radio, TV, CD, DVD en stream, waaronder opnames voor The Cure, Massive Attack, Oasis & Buena Vista Social Club. Hij verzorgde opname en (surround)mix van live DVD’s en CD’s van o.a. Faithless, Serge Lama, Roisin Murphy… en mixte studioalbums van o.a. Axelle Red, Daan & Dead Man Ray. www.stefvanalsenoy.com |
Al van bij de aanvang van de creatie van de soundscape voor KOMPELKOPPEN was het niet de bedoeling om een soort collage van specifieke geluiden uit de mijn te maken, maar eerder een permanent aanwezige impressie van hoe een mijn ‘klinkt’. Hoe bijvoorbeeld de zee ‘klinkt’ is niet te vatten in een paar losse opnames van golven. De ervaring is veel complexer: hoe klinkt de zee van dichtbij, van veraf, in het water, tijdens een storm, op een warme zomerdag, tegen de rotsen of op het zand? Niet alleen die objectieve klanken, maar ook de subjectieve ervaring kleurt die akoestische impressie zoals wanneer de zee gevaarlijk en dreigend klinkt, of net rustgevend minimalistisch is. Die complexe ervaring proberen te vatten in een abstracte soundscape is dan de uitdaging. In de mijnen gaat dit over diepte, duisternis, een onderaardse stad die uitgestrekt is maar toch ook leeg. Het gaat over vervreemding van de bovengrondse realiteit, over gevaarlijke natuur en machines, en uiteindelijk ook over de dagelijkse terugkeer naar het leven aan de oppervlakte, een leven dat voor sommige koolputters moeilijker te vatten was dan het harde labeur maar ook de kameraadschap ondergronds. Ik heb het geluk gehad eind jaren 80 nog ‘in de put’ te kunnen afdalen. Ik heb die onwaarschijnlijke versnelling van de liftkooi in de schacht mogen ervaren. Die eindeloze treinrit in het donker waar elk gevoel van afstand en richting verdwijnt is me altijd bijgebleven. Die spectaculaire verbinding tussen boven- en ondergrond. En dan nog een half uur stappen naar de pijler waar de kolen ‘gemaakt’ werden. Maar dan zonder het stof en de hitte en het lawaai van de machines, want wij waren slechts luxebezoekers. Maar voor de creatie van de soundscape was deze ervaring wel zeer inspirerend.
De mensen van de videodienst van de Provincie Limburg hebben al een onwaarschijnlijk groot archief van oude beelden gedigitaliseerd, en ook dat was een grote inspiratiebron voor de soundscape. Een van de beelden was een lege mijngang waar uit alle richtingen nog flarden van activiteit in ander pijlers en galerijen te horen waren. Een unheimlich gevoel met enerzijds de verbondenheid met de andere kompels verderop en anderzijds de vijandigheid van de duisternis die naar de kijker terugstaart. Dit beeld met deze klank was de aanzet en inspiratie voor de creatie van de soundscape en zit er ook mee in verwerkt. Deze is dan verder uitgebreid met eigen opnames en klankbronnen en ook een paar flarden van geluiden uit de mijnen zoals de liften, de transportbanden, de treinen…
De soundscape is ook een wisselwerking met de abstracte film die Stephan en ik gemaakt hebben en die rond dezelfde thematiek draait: een abstracte impressie van de ondergrondse wereld van de kompels. De soundscape is synchroon met de video maar staat ook op zichzelf, als een akoestisch kader voor de hele tentoonstelling. Om die onwereldse ervaring te versterken zijn er 14 luidsprekers opgesteld, niet alleen ter hoogte van de foto’s maar ook boven de tentoonstellingsruimte en onder de dekplaten, om zo de ervaring van verticaliteit en de diepte te versterken.
Stef Van Alsenoy
© Kris Vandevenne
© Stephan Vanfleteren
